Matera: van vergane glorie tot levend erfgoed – een reis door de Sassi en hun verhalen
Ontdek Matera, UNESCO-werelderfgoed en een van de oudste steden ter wereld. Van de verlaten Sassi tot hun heropleving als cultureel juweel – een reis door steen, geschiedenis en spiritualiteit in het hart van Zuid-Italië
De Sassi van Matera: mijn eerste stappen in een stad uit steen gehouwen
Ik wandel van de straten van het moderne Matera naar de Sassi en vraag me af of wat ik zal zien zal overeenkomen met de beelden in mijn hoofd en de foto’s uit magazines. Dan kom ik aan op de centrale Piazza Vittorio Veneto. Voor me ligt de Sasso Barisano, diep uitgesneden in het landschap. Het zicht is adembenemend. Niet zoals ik verwachtte – maar zoveel beter. Een wirwar van steegjes, trappen, kleine huisjes en rotsen ontvouwt zich voor mijn ogen. Zal ik hier mijn weg vinden?
Langs de Via del Corso word ik gegrepen door de intrigerende façade van de laatbarokke Chiesa del Purgatorio. Binnen word ik verwelkomd door een dame van de Oltre L’Arte vereniging. Ze haalt een plan van de Sassi boven, schetst de must-do’s en werkt een volledige rondgang voor me uit. Gewapend met haar tips zet ik mijn eerste stappen op de trappen die naar beneden leiden. De lokroep van de stenen is sterk. Ik geef me over aan de Sassi – en ontdek een wereld die tegelijk oeroud en verrassend levendig is.
In deze blog neem ik je mee op mijn reis door de tijd en het leven van de inwoners van Matera, een stad zonder gelijke.
La Vergogna d’Italia: het vergeten verleden van Matera
Matera, een van de oudste steden ter wereld, heeft haar wortels in het neolithicum. Maar het was pas vanaf de 12de eeuw dat diverse etnische groepen – Albanezen, Kroaten, Joden, Longobarden – zich begonnen te vestigen in de uitgehouwen grotwoningen van de Sassi. Uit deze smeltkroes ontstond een unieke volkscultuur, met een eigen dialect, tradities en een manier van leven die eeuwenlang standhield.
Tot ver in de 20ste eeuw leefden mensen in de Sassi onder erbarmelijke omstandigheden. De grotwoningen, uitgehakt in de zachte tufsteen, boden nauwelijks bescherming tegen kou, vocht of ziekte. Mens en dier deelden dezelfde ruimte: ezels, varkens en kippen leefden letterlijk naast het gezin. Stromend water, elektriciteit, verwarming of riolering ontbraken volledig. De hygiënische situatie was schrijnend, en ziektes als malaria en tuberculose tierden welig. De kindersterfte was extreem hoog – in sommige jaren stierf bijna de helft van de pasgeborenen.
Medische hulp was nagenoeg onbestaande. In plaats daarvan berustte men op volksgeloof en de hulp van een lokale curandera – een vrouwelijke genezeres die met kruiden, rituelen en bezweringen probeerde ziektes te verjagen. Armoede was alomtegenwoordig. Gezinnen aten vaak uit één schaal, en analfabetisme was de norm.
In 1948 bezocht Palmiro Togliatti, leider van de Italiaanse Communistische Partij, Matera en noemde de stad “La Vergogna Nazionale” - de nationale schande. Twee jaar later volgde premier Alcide De Gasperi, die diep geschokt was door wat hij aantrof. In 1952 werd de Legge Speciale per lo Sfollamento dei Sassi goedgekeurd: een wet die het gedwongen vertrek van de inwoners regelde en hen huisvesting bood in nieuwe wijken op de Piano, het vlakke deel van de stad.
Ongeveer 17.000 mensen werden herplaatst. De Sassi werden verlaten en raakten in verval. Pas decennia later, vanaf de jaren 80, begon een langzame herwaardering en restauratie. Vandaag zijn de Sassi een levend erfgoed, met boutique hotels, musea en restaurants – maar het verleden blijft voelbaar in elke steen.
De twee Sassi van Matera – Barisano en Caveoso
De Sassi van Matera verwijzen naar twee historische wijken – Sasso Barisano en Sasso Caveoso – die letterlijk uit de rotsen van La Murgia zijn gehouwen. Tussen deze twee ligt een hoger plateau met de wijken Civita en Castelvecchio, samen het kloppend hart van het oude Matera.
Wat deze stad zo bijzonder maakt, is haar architectuur in negatief: in plaats van te bouwen, groef men in de zachte tufsteen om woonruimtes te creëren. De grotten werden later uitgebreid met gemetselde gevels, trappen en terrassen, waardoor een gelaagde stad ontstond dat zich als een labyrint over de heuvels uitstrekt.
Sasso Barisano, het meest toegankelijke deel van de oude stad, is grotendeels gerestaureerd en herbergt vandaag charmante B&B’s, artisanale winkels en restaurants. Hier wandel je langs geplaveide steegjes waar het verleden subtiel verweven is met het heden.
Sasso Caveoso, aan de andere kant van Piazza Vittorio Veneto, is rauwer en authentieker. De grotwoningen zijn hier eenvoudiger, de sfeer stiller. Het is de plek waar je Matera voelt zoals het ooit was – een stad van steen, stilte en harde tijden.
Beide Sassi vertellen samen het verhaal van een gemeenschap die zich eeuwenlang aanpaste aan haar omgeving, en die vandaag opnieuw tot leven komt – niet als schande, maar als erfgoed.
UNESCO-erfgoed: het verborgen watersysteem van Matera
In 1991 ontdekte men onder de steegjes van de Sassi een complex netwerk van kanalen, reservoirs en cisternes waarmee regen- en bronwater werd opgevangen en verdeeld over de grotwoningen. Het ingenieuze ondergrondse watersysteem – met de hand uitgehouwen in de rotsen – maakte eeuwenlang het leven in Matera mogelijk.
Het systeem werkte verrassend efficiënt. Water dat van daken en straten stroomde, werd samen met bronwater via smalle kanalen geleid naar diepe ondergrondse cisternes. De grootste daarvan, de Palombaro Lungo onder Piazza Vittorio Veneto, is meer dan 15 meter diep en volledig uitgehouwen in de rots. Een tweede, de Palombaro del Sasso Caveoso, bevindt zich aan de andere kant van de stad. Beide reservoirs veranderden het dagelijks leven in de Sassi drastisch: plots was er toegang tot drinkwater – ongezuiverd, maar levensreddend.
De term palombaro komt van palomba, een sluitingsmuur die het water in de binnenplaats van een woning tegenhield. In 1846 ontwierp monseigneur Di Macco een geavanceerde cisterne voor de bewoners van Sasso Caveoso. Deze was bekleed met een laag ondoorlaatbare klei en voorzien van openingen in het plafond waardoor regenwater naar binnen kon sijpelen. Op de binnenkoer erboven bevond zich een eenvoudige waterput, vanwaar men met een emmer water kon ophalen. Er was zelfs een overloopsysteem dat overtollig water naar de open riolen leidde – en zo hielp bij het reinigen van de stad.
Het is vooral dankzij dit vernuftige hydraulische systeem dat Matera in 1993 werd opgenomen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Niet alleen omwille van haar architectuur, maar ook om de manier waarop mens en natuur hier eeuwenlang in symbiose samenleefden.
De rotskerken van Matera: spiritualiteit in steen
Een van de meest intrigerende aspecten van Matera zijn haar chiese rupestri – rotskerken, uitgehouwen in de tufsteen van de Sassi. Vooral in Sasso Caveoso vind je deze kleine, vaak verborgen gebedshuizen, waar fresco’s nog steeds getuigen van eeuwenoude devotie. De oorsprong van deze kerken gaat terug tot de 8ste eeuw, toen monniken natuurlijke grotten omvormden tot spirituele plekken. Tot in de jaren 1950 bleven ze in gebruik, tot de bevolking werd overgebracht naar de Piano.
Hier zijn enkele van de mooiste rotskerken die je zeker niet mag missen:
San Pietro Barisano
De grootste rotskerk van Matera, daterend uit de 12de–13de eeuw. Een video-installatie brengt het verleden tot leven met de vermoedelijke stem van Don Giovanni Ambrosecchia, een priester uit de 17de eeuw. Je hoort sacrale gezangen, ziet het gestolen schilderij van de kroning (1601) tot leven komen, en ontdekt het orgel van Pietro Simone uit 1706.
Een bijzonder deel van de kerk is het sepolcreto, waar jonge priesters werden begraven in nissen. Pas na volledige ontbinding werden hun botten verzameld en als relikwieën verspreid – een ritueel dat symbool stond voor een geleidelijke overgang van het aardse naar het spirituele.
Madonna delle Virtu Vecchia – San Nicola dei Greci
Deze kerk uit de 12de eeuw is gebouwd in romaanse stijl met drie beuken. Een gang leidt naar een tweede rotskerk erboven: San Nicola dei Greci, uit de 10de eeuw, later gebruikt als begraafplaats. Byzantijnse fresco’s sieren de muren, en twee graven op de vloer getuigen van haar geschiedenis.
Santa Lucia alle Malve
Een 9de-eeuwse kerk verbonden aan een Benedictijns nonnenklooster. De middenbeuk is nog gewijd, de zijbeuken werden omgevormd tot woonruimte en stal, bewoond tot 1960. Binnen vind je fresco’s van de 11de tot 17de eeuw met grote historische waarde.
Santa Maria de Idris en San Giovanni in Monterrone
Gelegen op een uitstekende rots met panoramisch uitzicht. Santa Maria de Idris wordt sinds de 14de eeuw vermeld en bevat fresco’s uit de 17de en 18de eeuw. Een doorgang leidt naar San Giovanni in Monterrone, met architectuur uit de 11de eeuw en indrukwekkende fresco’s.
Santa Maria de Armenis
Deze kerk uit de 11de eeuw maakte deel uit van een Benedictijnse abdij van Armeense monniken. Naast het kerkelijke gedeelte zijn er ook oude grotwoningen. Hier worden beelden in papier-maché tentoongesteld die gebruikt werden tijdens de jaarlijkse viering van Santa Maria della Bruna, de patrones van Matera.
Het verhaal van Santa Maria della Bruna
Volgens een oude legende verscheen een mysterieuze jonge vrouw aan een boer die terugkeerde naar de Sassi. Ze vroeg om een lift op zijn kar, en bij aankomst aan de stadspoort veranderde ze in een beeld van de Maagd. Ze fluisterde: “Zo wil ik elk jaar mijn stad binnenrijden, op een versierde kar.”
Sindsdien viert Matera op 2 juli haar beschermheilige met een mix van heilig en werelds. De dag begint vroeg met een herdersprocessie en vuurwerk. Later wordt het beeld van de Madonna in een grote optocht door de stad gedragen, begeleid door meer dan 90 ridders in historische kledij.
Het hoogtepunt is de praalwagen van papier-maché, getrokken door muildieren. Na een symbolische rondgang door de stad wordt de wagen op Piazza Vittorio Veneto door de menigte letterlijk uit elkaar getrokken – een ritueel van wedergeboorte en vernieuwing. Elk stuk van de kar wordt als een geluksbrenger mee naar huis genomen. De festiviteiten eindigen met vuurwerk boven de Gravina en de Sassi, en de wens: “A mmogghjë a mmogghjë a quonn cj vahnë” - “Volgend jaar nog mooier.”
Culturele parels in de Sassi
Een bezoek aan Matera is zoveel meer dan rotskerken en panoramische zichten. Wie door de steegjes van de Sassi dwaalt, ontdekt een rijkdom aan cultuur, kunst en geschiedenis – verborgen in grotwoningen, paleizen en musea die getuigen van een stad die zich telkens opnieuw uitvindt.
Antica Casa Grotta – het leven zoals het was
In de Sassi vind je verschillende case grotte – grotwoningen die volledig zijn ingericht zoals ze ooit bewoond werden. In de Antica Casa Grotta in Via Fiorentini zie je hoe mens en dier samenleefden in één ruimte, zonder comfort, maar met een diepe verbondenheid met de omgeving. Een tastbare blik in het harde, eenvoudige leven van toen.
Casa di Ortega – kunst in ballingschap
Dit versterkte huis is een verborgen juweel. Hier worden de werken van de Spaanse kunstenaar José Ortega tentoongesteld, die tijdens de Franco-dictatuur in Italië verbleef. Zijn kunst, gemaakt in een unieke papier-maché techniek, is krachtig en driedimensionaal – een visuele aanklacht tegen de repressie in zijn geboorteland. Het huis zelf is een bezienswaardigheid op zich, met een balkon dat uitzicht geeft op de Sasso Barisano en een terras dat uitkijkt over de kloof en de grotten.
MUSMA (Museum voor hedendaagse beeldhouwkunst)
Het MUSMA (Museo della Scultura Contemporanea) is gehuisvest in het indrukwekkende Palazzo Pomarici, ook wel het “Paleis van de Honderd Kamers” genoemd. Dit gebouw, deels uitgehouwen in de rotsen, was ooit een dominicaans klooster en later het woonhuis van de Pomarici-familie. De hypogea – ondergrondse ruimtes – dienden als stallen, wijnkelders en oliemolens.
Vandaag is het MUSMA het belangrijkste Italiaanse museum dat volledig gewijd is aan beeldhouwkunst. De collectie omvat meer dan 400 werken van Italiaanse en internationale kunstenaars, van de late 19de eeuw tot vandaag. Je vindt er sculpturen in brons, marmer, keramiek, papier-maché, tufsteen en hout, maar ook tekeningen, medailles en kunstboeken.
Wat het museum uniek maakt, is de dialoog tussen kunst en ruimte. De sculpturen zijn tentoongesteld in grotten, cisternen en oude werkplaatsen, waardoor de leegte en volheid van de kunstwerken perfect samenvallen met de architectuur van de Sassi.
De kathedraal van Matera – een romaanse parel in tufsteen
Hoog boven de stad, op het plateau van de Civita, prijkt de Cattedrale della Madonna della Bruna e di Sant’Eustachio. Gebouwd in de 13de eeuw en opgetrokken uit de karakteristieke tufsteen van de regio, is deze kathedraal een rustieke en tegelijk majestueuze verschijning, zichtbaar van ver.
De kathedraal onderging door de eeuwen heen meerdere renovaties, en werd na een grondige restauratie van 13 jaar in 2016 opnieuw geopend. Binnen bewonder je een rijk interieur met stucwerk, fresco’s en beeldhouwwerken, waaronder een prachtig altaar en een eeuwenoud stenen kersttafereel van Altobello Persio. Tijdens restauraties kwamen verborgen fresco’s aan het licht, waaronder een fragment van het Laatste Oordeel.
De Cuccù van Matera: een symbool met een verhaal
Tussen de stenen van Matera leeft een klein, kleurrijk geheim: de cuccù. Deze handgemaakte keramieken fluit in de vorm van een vrolijk kipje was in de jaren 1950 het ultieme speelgoed voor kinderen in de Sassi. Wie er eentje had, had iets bijzonders – een klein statussymbool waarmee je kon zeggen: “Kijk, ik heb iets wat jij niet hebt.”
Maar de cuccù is meer dan kinderspeelgoed. Oorspronkelijk werd ze gebruikt als beschermend amulet tegen kwade geesten die in huizen konden rondspoken. Later kreeg ze een nieuwe betekenis: geluk, sereniteit en vruchtbaarheid. Zo ontstond de traditie om een cuccù te schenken aan een bruidspaar op hun trouwdag – een kleurrijk symbool van een voorspoedig leven samen.
Vandaag vind je de cuccù in allerlei vormen en maten, vaak rijkelijk versierd met bloemen, vogels en geometrische motieven. Ze siert interieurs als decoratief object, maar behoudt haar mysterieuze, bijna magische aura.
Waar je de mooiste ambachten van Matera vindt
- Maria Bruna Festa – voor verfijnde keramiek
- Geppetto – gespecialiseerd in authentieke cuccù’s
- Mancini – voor handgemaakte houten broodstempels, een eerbetoon aan Matera’s baktraditie
